Pati ndodhur njëqind vjet më parë, më 10 dhjetor 1916. Për t’i sulmuar nga prapa trupat gjermane të vendosura në jug të Maqedonisë dhe të Austro-Hungarisë, për të siguruar krahun e Ushtrisë Lindore dhe për të siguruar linjat e furnizimit të aleatit italian, një detashment i vogël i ushtarëve francezë shkon në Shqipëri.
Në atë kohë, qyteti i Korçës ishte një qendër e madhe tregtare, nën Perandorinë Osmane, e cila u mposht nën zjarrin e Luftërave Ballkanike. Aty bashkëjetonin popullata me gjuhë dhe fe të ndryshme, shqiptarë dhe grekë, ortodoksë dhe myslimanë.
Ishin një kohë të shqetësuara, banda të parregullta bredhin gjetiu. Për të shkaktuar humbjen e grekëve, të cilët konsideroheshin si aleatet të dyshimtë, francezët do të zgjerohen bashkë me grupet nacionaliste shqiptare të udhëhequra nga Themistokli Gërmenji.
Në atë periudhë Shqipëria kishte njohur vetëm disa muaj të pavarësisë, në vitin 1913, para shpërthimit të Luftës së Madhe. Megjithatë, është flamuri kuq e zi shqiptar, me shqiponjën me dy koka, i cili u ngrit në Korçë, së bashku me flamurin me tri ngjyra të Francës.
“Për të rivendosur rendin në rajon, kolonel Henry Descoins, i cili komandoi forcën ekspeditëse franceze, mori iniciativën për të shpallur një territor autonom, duke i dorëzuar administrimin nacionalistëve shqiptarë. Parisi nuk ishte në dijeni për asgjë”, tregon studiuesi Renaud Dorlhac.
“Rajoni autonom” dhe “Republika Autonome e Korçës”, kishte lindur, pra, në këto rrethana, pothuajse rastësisht, në malet e Epirit të Veriut që të gjithë dëshironin ta okupojnë, grekët, por edhe italianët dhe serbët.
Kristaq Jorgji, 84 vjeç, përmbledh kujtimet e Republikës së lartpërmendur, e cila shtrihej në 500 km2, në mes të liqenit të Ohrit dhe majat e larta të maleve të Pindit. Frangu shqiptar dhe pulla e lëshuara nga administrata autonome – dhe dygjuhëshe kërkohen shumë, sepse janë të rralla.
“Unë kam lindur në këtë qytet, kështu që është mjaft normal që të jem i interesuar për historinë e tij”, thotë ish-mësuesi, i instaluar në një dhomë të vogël të ngrohur me dru. Dhe, për shqiptarët, Republika e Korçës është simbol i pavarësisë së rifituar”.
Në fakt, njëqindvjetori u festua me dinjitet në Shqipëri, fuqimisht me simpoziume, ekspozita dhe ceremoni zyrtare, por në Francë, ky episod i Luftës së Parë Botërore ka qenë pothuajse i harruar.
“Parisi i vogël i Shqipërisë”
“Republika autonome” u hoq zyrtarisht në vitin 1918, nën presionin e aleatëve të Parisit, të cilët shihnin me sy të zbehtë zgjimin e nacionalizmit shqiptar. Por, për të stabilizuar rajonin, dhe pasi vendi ishte ende i shkapërderdhur nga bandat rivale, administrata ushtarake franceze mbeti në vend deri në vitin 1920. Ndërkohë, Korça u bë “Parisi i vogël i Shqipërisë”.
Gjatë disa viteve të pranisë së tyre, ushtarët dhe zyrtarët francezë patën kohë për të krijuar një kornizë funksionale administrative, të ndërtonin rrugë, por sidomos të krijojnë një shkollë shqiptare të famshme, siç është Shkolla e mesme franceze, e cila gjatë është konsideruar si shkolla më e mirë e Shqipërisë.
Në këtë shkollë u formua pothuajse e gjithë elita shqiptare e periudhës mes dy luftërave. Enver Hoxha (1908-1985), diktatori i ri stalinist, ishte student, para se të kthehej atje për të dhënë mësime morale në vitin 1930. Ndërtesa e vjetër e shkollës përmban tani një kolegj teknik, por edhe një zinxhir arsimi dygjuhësh, i cili është rinisur në vitin 1998 në një institucion tjetër të qytetit, ku Shqipëria u bashkua me Organizatën Internationale të Frankofonisë.
Mbi rrugët me kalldrëm të qytetit të vjetër, në kafenetë e vendosura në ndërtesa, guri pranë varrezave ushtarake franceze, ku gjendën eshtrat e 640 ushtarëve, shumë prej tyre janë burra të trupave koloniale, nuk është e pazakontë të takoni pleq që ende i përshëndesin vizitorët në gjuhën e Molierit.
Megjithatë, “Parisi i vogël i Shqipërisë” ndoshta së shpejti do të mbetët vetëm një kujtim. Me rënien e komunizmit, ka një çerek shekulli, të rinjtë e Korçës kanë emigruar masivisht në Greqinë fqinje. Me krizën që prek vendin, disa janë kthyer, por shumë vazhdojnë të emigrojnë në vende gjithnjë më të largëta.
.
