Intervistë me shkrimtarin Dritëro Agolli në Janar të vitit 1991
Në dhjetor të vitit 1990, me ftesë të Kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artisteve te Shqipërisë, shkrimtarit të madh Dritëro Agolli, për herë të parë po e vizitoja Shqipërinë. Ishte një kënaqësi e papërshkrueshme, një ndjenjë e ngrohtë dhe e paharrueshme , një mikpritje dhe një nder I madh për mua.Takimin e parë, me tashmë të ndjerin Agolli e bëmë në lokalet e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, në praninë edhe të krijuesve të tjerë, me ç’rast shkrimtari Agolli, pas përshëndetjes mirëseardhëse, na pyeti për çfarë ishim të interesuar të vizitonim dhe çfarë programi kishim . Ishte periudha e lëvizjeve studentore dhe e erës së demokracisë. Në një farë mënyre ai e dinte që unë si gazetar mund të kem interesime për sa më shumë kontakte me krijues, por edhe me qytetar e ndryshëm. Ishte fillimi i lëvizjeve demokratike, që do të thotë se ishte një periudhë e ndjeshme. Megjithatë, ishte takimi I parë me shkrimtarin , dijetarin , mendimtarin dhe burrin e madh – Dritëro Agollin. Mbaj mend që të më ketë thënë se “Je i mirëseardhur në vendin tonë dhe tuajin, dhe si gazetar që je , mund të kontaktosh dhe të shkruash për çfarëdo temash që të interesojnë, të intervistosh njerëz dhe personalitete të pozitës dhe të opozitës, varësisht nga interesi që ke dhe unë të siguroj një veturë dhe një shofer , me të cilin mundë të lëvizësh i lirë dhe pa asnjë shqetësim. Deri këtu u morëm vesh dhe për çdo nevojë me kontakto mua, ndërsa tani dua te ftoj ta presim Vitin e Ri bashkë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve te Shqipërisë”.
Kështu dhe ndodhi dhe unë i kërkova një intervistë për gazetën Rilindja qe aso kohe botohej në Zvicër. Dhe sot , me rastin e ndarjes nga jeta të këtij shkrimtari te shquar,do të doja që këtë intervistë të botuar në Librin “NYJA SHQIPTARE” dhe te realizuar në Janar të vitit 1991, ta ribotoja në gazetën tuaj në shenjë mirënjohjeje dhe kujtimi për shkrimtarin , poetin, mendimtarin e njohur dhe autorin e intervistës me titull “Shqipëria do të rilindë” . Ky ishte vizioni dhe mesazhi i kësaj interviste , të cilën po e japim te plotë.
SHQIPËRIA DO TE RILINDË
Në periudhat më të shtypura, më të zeza, shkrimtarët tanë, dijetarët tanë, kanë qenë demokratë. Merrne, fjala vjen, De Radën, Naim Frashëin, Sami Frashërin, por dhe më parë. Edhe Buzukun ta marrësh. Ai, me vetë faktin që Mesharin e bëri shqip, kishte një shpirt demokratik dhe popullor, sepse bëri që njerëzit të luteshin shqip. Me një fjalë, shkrimtarët tanë e kanë pasur si traditë shpirtin demokratik, thotë shkrimtari i mirënjohur, kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Dritëro Agolli.
Kohë më parë, ndërsa bisedonim me kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëv dhe të Artistëve të Shqipërisë, Dritëro Agollin, shkrimtar njohur, autor i shumë librave, i përkthyer edhe në disa gjuhë të huaja, në Shqipëri ndodhnin ngjarje interesante. Kishte filluar demokratizimi i vendit. Mirëpo, demokratizimi , nëse nuk bëhet me themel dhe nëse proceset nuk zhvillohen normalisht, mund të krjohen edhe plasaritje, të cilat mund të kenë pasoja të ndryshme. Dritëro Agolli, në bisedat më të gjata që bënim rreth demokratizimit të Shqipërise, e po ashtu edhe në pëergjigjet që i dha në këtë intervistë,angazhoej pëe një pluralizëm të njëmendtë,pluralizëm që do të jetë me interes për mbarë popullin shqiptar,I cili do të krijojë perspektivë të qartë dhe do ta çojë përpara vendin dhe popullin, e jo për pluralizëm të tillë ku, siç thoshte ai, “mund të bëhen kafshime”. Kafshime, thoshte ai, patjetër do të ketë, por shtonte se do të ishte mirë që ato të jenë sa më të pakëta dhe pa dhëmbje të mëdha. Këtu, sipas Agollit,qëndron mençuria e popullit dhe e politikës që bëjnë përfaqësuesit e tij, pavarësisht cilës parti i takojnë dhe do t’i takojnë
PYETJA: Zoti Dritëro, cila është karakteristika kryesore e plenumit të fundit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve te Shqipërisë (LSHASH) si dhe arsyeja e mos pranimit të organizatës suaj për të marrë pjesë në fushatën elektorale?
D.AGOLLI: Plenumi i LSHASH u zhvillua në atmosferën e procesit të demokratizimit të vendit, në një atmosferë kur veç kishte lindur një parti të re, Partia Demokratike e Shqipërisë, e pritet të lindin edhe parti të tjera. Ky proces i demokratizimit të vendit po vjen duke u thelluar vazhdimisht dhe ,për të parë raportin mes këtij procesi dhe të krijuesve tanë, u bë ky plenum. Në plenum u diskutua gjerësisht për problemet e letërsisë në kushtet e demokratizimit të vendit, ndërsa në raport me të kaluarën, u hodh vështrim mbi pengesat që e kanë penguar zhvillimin e letërsisë. Përveç faktit që u bë një punë mjaft e madhe gjatë kësaj kohe në zhvillimin e letërsisë dhe të arteve tona, në plenum u panë edhe disa hije të së kaluarës. Tani , karakteristikë e re e plenumit të LSHASH ishte një çlirim I gjerë I mendimeve. Njerëzit I thonin gjërat mbrapsht, pa ndrojtje, pa censurë. Mendimet ishin të shkrira nga akujt e dogmatizmit dhe pavarësisht se hidhej edhe ndonjë mendim i paargumentuar në përgjithësi, atmosfera e plenumit ishte një atmosferë e ndezur diskutimesh. Në plenum u fol edhe për zgjedhjet dhe caktimin e LSHASH si subjekt për zgjedhjet që do të mbahen. Doli mendimi se LSHASH nuk duhet të jetë subject në zgjedhje, sepse të jesh subjekt do të thotë të jesh parti. LSHASH është organizatë letrare që qëndron jashtë partive. Domosdo në këtë organizatë të madhe krijuesish bëjnë pjesë , dhe do të bëjnë, shkrimtarë dhe artistë të partive të ndryshme.Por, qëllimi kryesor I shkrimtarëve dhe artistëve është që ta ndihmojnë ecjen përpara të letërsisë dhe të arteve, të mos e frenojnë atë, të ketë një atmosferë diskutimesh për problemet e letërsisë, të arteve , për të drejtën e autorit, për perspektivën e tyre e për kulturën në përgjithësi, ta ndihmojmë demokratizimin e vendit më tej, që LSHASH ta ngre tërin për këtë demokraci, etj. Por, si subjekt u pa e udhës, dhe e arsyeshme që të mos ishte, sepse subjekte, siç thashë edhe më lart, janë partitë. Vendimi i Presidiumit të Kuvendit Popullor u mbajt në një kohë kur nuk kishte parti politike. Në atë kohë u pa e arsyeshme që disa organizata të merrnin pjesë në zgjedhje si subjekte. Kjo ishte, si të them një shartim mes demokratizimit dhe pluralizmit, më shumë të mendimit se sa pluralizmit partiak, domethënë , që të mos kishte një kandidat të vetëm, por disa sish. Edhe ky ishte një hap drejt demokratizimit të vendit, pra, që të mos ishte vetëm një kandidat në listën e votimit, por 4-5 dhe të zgjedhej njëri prej tyre.Megjithatë , në kushtet e formimit të partive , u pa se LSHASH nuk mund të ishte si subjekt, prandaj e pa më të arsyeshme që të dalim ne plenum.
ARTI KISHTE FRYMË DEMOKRATIKE
PYETJA: Nga radhët e LSHASH kanë dalë personalitete të shquara të kulturës dhe të artit shqiptar. Sa I kanë paraprirë shkrimtarët dhe artistët proceseve demokratike në Shqipëri?
D.AGOLLI: Në përgjithësi, shkrimtarët kanë qenë me shpirt demokratik. Jo vetëm në këto procese aktuale të demokratizimit të vendit, por edhe më parë, dmth. edhe me krijimtarinë e tyre, edhe me fjalën e tyre publicistike. Shkrimtarët tanë nuk kanë qenë të prekur nga dogmatizmi. Vërtet, dogmatizmi që ishte një fenomen në përgjithësi, veçanërisht ne vendet e Lindjes, preku edhe letërsinë, preku në skematizmin e saj, preku në mendimet e shkrimtarëve dhe të artistëve. Por, në fakt, në thellësitë , ne brendësitë e tyre shpirti i shkrimtarëve ka qenë demokrat dhe kjo vjen nga traditat tona të lashta, që në kohën e para Rilindjes sonë kombëtare. Ne periudhat më të shtypura, më të zeza, shkrimtarët tanë, dijetarët tanë, kanë qenë demokratë. Merrne, fjala vjen, De Radën , Naim Frashërin, Sami Frashërin, por edhe më parë edhe Buzukun ta marrësh. Ai me vetë faktin që Mesharin e bëri shqip, kishte një shpirt demokratik dhe popullor, sepse bëri që njerëzit të luteshin shqip. Me një fjalë , shkrimtarët tanë e kanë pasur si traditë shpirtin demokratik dhe shpeshherë artikujt, e veçanërisht në veprat e tyre, I përshkonte kjo frymë.Personalitetet e mëdha të artit dhe letërsisë kanë ngritur zërin për një letërsi dhe art me ide të mëdha popullore, demokratike, me një frymë të theksuar kombëtare, për t’u shërbyer njerëzve për të pasur dritë në krijimtarinë e tyre dhe , për të mos e fshehur të vërtetën. Në shumë vepra të shkrimtarëve tanë, qoftë të Kadaresë apo F.Arapit, të Teodor Laços, Kiqo Blushit, Zija Celës dhe të shkrimtarëve të tjerë do të gjesh me të vërtetë këtë frymë demokratike në veprat letrare, në artikuj dhe diskutimet e tyre. Fjala vjen, ne vitet 60 u bënë disa diskutime të mëdha për problemet e artit që nuk ishin më pak të rëndësishme sesa sot. Janë thënë edhe atëherë të vërteta shumë të mëdha, veçanërisht kundër dogmatizmit, skematizmit dhe disa normave tepër të ngurta të metodës së ashtuquajtur realizëm socialist. Shumë mendime që atëherë i dhanë një hov shumë të madh letërsisë dhe arteve. Para viteve 60, e veçanërisht ne vitet 50, dhe nga mesi tyre, ka qenë një skematizëm tepër i madh në letërsinë tonë. Ka qenë skematizmi i influencuar edhe nga skematizmi i letërsisë sovjetike,edhe për vet kushtet e atilla që ishin këtu. Artistet e shkrimtarët si Kadare, F.Arapi , edhe unë,në diskutimet që bënim , kërkonim një liri më të madhe mendimi në letërsi dhe arte.Pra, e kam fjalën që ka pasur një traditë të këtij mendimi, kurse sot shkrimtarët e artit që në fillim të procesit të demokratizimit të vendit, tash 2-3 vjet, i kanë shfaqur mendimet e tyre në shtyp me artikuj, e reportazhe, me të cilat janë angazhuar thellësisht për demokratizim të vendit,sepse pa një gjë të tillë shoqëria nuk do të mund të ecte përpara. Në gjithë historinë e njerëzimit njihen 31 civilizime. Njëzet civilizime kanë vdekur dalëngadalë dhe kanë humbur gjurmët. Pse kanë vdekur? Arsyet kanë qenë të shumta, por një nga arsyet kryesore ka qenë mungesa e demokracisë. Tani, duke e parë historinë e largët, i vëmë një pikëpyetje vetvetes dhe themi: Po sikur të vazhdonte shoqëria jonë pa një hapë më të lartë në demokratizimin e vendit, të merrte tatëpjetën, ç’do të ndodhte me civilizimin tonë? Prandaj, nuk duhet ta linim civilizimin tonë që të vdiste. Shkrimtarët dhe artistët për këtë janë tepër të ndërgjegjshëm, sepse e lidhim demokratizimin me fatet e letërsisë, me fatet e krijimtarisë së tyre.Vetë arti në natyrën e tij është demokratik. Po të jetë një shkrimtar antidemokratik, unë nuk besoj që arti i tij do t’i shërbente popullit. Ka edhe shkrimtarë që bota njeh, me pikëpamje monarkiste, ta zëmë si Balzaku, i cili për nga pikëpamjet e tij është me monarkinë , por që del nga pikëpamjet e tij se është realist, dhe krijimtarinë e tij e ka demokratike. Por, në përgjithësi them se shkrimtarit duhet t’i përputhet ideja e tij me krijimtarinë. Domethënë, shkrimtari duhet të jetë me shpirt të thellë demokratik, që të bëjë veprën demokratike. Prandaj, në këtë kohë me të cilën po kalojmë këto procese të demokratizimit të vendit, në qoftë se një shkrimtar nuk e përqafon këtë proces , atëherë ai vdes edhe krijimtarinë e tij, sepse këto dy gjëra janë tepër të lidhura me njëra tjetrën . Demokratizimi i vendit lidhet thellësisht me fatin e krijimtarisë së shkrimtarit. Ndoshta, shkrimtarit I intereson më shumë se çdo shtrese të shoqërisë demokratizimi i jetës, sepse shkrimtari jo vetëm që është produkt i shoqërisë, por ai është edhe mësues i shoqërisë.
PYETJA: Si e parashihni, në idenë e pajtimi kombëtar, integrimin e kulturës sonë aktualisht të ndarë mes Shqipërisë, shqiptarëve që jetojnë në Jugosllavi dhe diasporës?
DOGMATIZMI PENGONTE UNITETIT KOMBËTAR
D.AGOLLI: Procesi I demokratizimit të vendit është një hap I madh drejt horizontit. Horizonti i gjerë i thyen shumë pengesa , shumë kufij, shumë barrierë me gjithë lumenjtë e jetës sonë por, veçanërisht në lëmin e kulturës. Ne demokraci nuk ka hezitime, nuk ka konjuktura të atilla që të thuash prit të shohim njëherë, sit a shohim konjukturat politike këtë lloj apo atë lloj arti, këtë që krijohet Brenda kufijve tanë dhe atë që krijohet jashtë tyre,jo ç’do të na thotë kjo fuqi, jo ç’do të na thotë tjetra (e kam fjalën për fqinjët), prandaj dhe kjo që bëmë në demokratizimin e vendit bën që të ketë edhe një bashkim tërë kombëtar të artit, edhe një unitet të artit. Do të thotë që kultura shqiptare të shikohet në tërësinë e saj dhe jo si e copëtuar. Prandaj, ç’do gjë që krijohet prej shqiptarëve, pavarësisht se ku, në një vend apo në një tjetër, e posaçërisht në Kosovë, që është një tërësi, është kulturë shqiptare. Nuk është Kosova një ishull i shkëputur në mes të një shteti tjetër siç janë fjala vjen, arbëreshët e Italisë,por ka edhe një unitet tokësor. Edhe po të mos e quash si kulturë kjo të bën presion vetvetiu për ta quajtur një kulturë. E kam fjalën që demokratizimi i vendit, hapja, zgjerimi i mendimeve, shkrirja e disa dogmave, shkrirja e mendimit dhe e akujve do t’i thyejë edhe këto barrierë që nuk njihnim sa duhet, edhe atë pjesë tjetër të artit, qoftë nga ana juaj (Kosova), sepse edhe andej ka pasur vështirësi për të njohur këtë pjesë të arteve tona, vet nga gjenocidi etj.etj. qoftë nga ana jonë për shkak të dogmatizmit. Dogmatizmi tek ne ka qenë shpeshherë pengesë për të njohur thellësisht krijimtarinë ne Kosovë, edhe pse ajo është botuar mjaft, sidomos veprat e shkrimtarëve më kryesorë. Por, unë këtu flas për kulturën në përgjithësi. Këtu ka pasur pengesa më shumë të dogmatizmit. Dogmatizmi e ka frenuar këtë anë të unitetit të plotë të kulturës sonë. Dhe unë mendoj që tash një nga problemet kryesore, përveç të tjerave që e dini ju dhe që i përmendëm më parë, të zhvillimit të kulturës dhe të arteve tona, një nga problemet më aktuale dhe më të rëndësishme, është vështrimi unitetit të kësaj kulture,vështrimi në tërësinë dhe në gjithanshmërinë e saj. Dmth. qe kultura unike te bëhet pronë e të gjithëve. Pra, pronë e nxënësve të shkollave, pronë e rinisë, pronë e shkrimtarëve dhe e artistëve, pronë e punëtorëve, e fshatarëve, të mos jetë një njohje e kësaj kulture vetëm prej një elite të caktuar, port ë hyjë në gjithë qelizat e shoqërisë sonë, të hyjë në tekstet shkollore, sepse shpeshherë nuk e dinë kush e ka bërë këtë e kush atë veper letrare, nuk idinë gjithë shkrimtarët e Kosovës, ta zëmë etj.PYETJA: A do të realizohet kjo?
D.AGOLLI: Kjo do të realizohet medoemos dhe për këtë po krijohen kushte. Kjo pat filluar edhe përpara, por kishte edhe një bindje se mos shkaktojmë keqkuptime marrëdhëniesh etj.Me një fjalë , diplomacia ndonjëherë ka luajtur rol frenues. Vështrimi i kulturës përmes diplomacisë ishte I dëmshëm. Kultura nuk është diplomaci, ajo diferencohet nga diplomacia dhe politika.
FISHTA ËSHTË VIKTIMË E NDËRHYRJES JUGOSLLAVE
PYETJA:Vendosja e pluralizmit partiak në Shqipëri a do të ndikojë në rivlerësimin e kulturës shqiptare, duke hedhur dritë mbi të gjitha ato personalitete të cilat deri dje, për shkaqe të ndryshme, kanë mbetur në errësirë apo kanë qenë të anatemuar?
D.AGOLLI: Mendoj se vetvetiu procesi i demokratizimit të vendit dhe pluralizmi do ta lejojnë këtë dhe do të ndikojnë shumë mirë në rivlerësimin e disa personaliteteve që kanë qenë të mbuluara me pluhur gjatë historisë dhe kanë qenë, për shumë arsye , edhe për arsye të ndryshme politike, por edhe për arsye të njëanshme të vështrimit të krijimtarisë së tyre.Të këtillë kanë qenë Fishta, F.Konica edhe ndonjë tjetër. Por, unë mendoj që ky problem në kushtet e pluralizmit dhe të demokratizimit të vendit duhet të shikohet në tërësinë e tij. Jo vetëm me një dhe dy shkrimtarë , sepse këta janë shkrimtarë që ne veç i njohim, që janë më të njohurit, por ka edhe shkrimtarë të tjerë që mund të jenë modest por ka edhe ndonjë që mund të jetë mjaft interesant për të rivlerësuar. Nuk janë vetëm shkrimtarët por ka edhe filologë, ka publicist që kanë qenë te shquar, ka të tjerë që kanë bërë fjalorë të gjuhës shqipe,dmth. duhet parë në tërësitë e kësaj dhe ma merr mendja se në kushtet që jetojmë sot, do të vështrohen me seriozitetin më të madh. Pse? Tani të gjithë këta shkrimtarë mund t’I kenë kufizimet e tyre, mund të kenë të metat e tyre nga pikëpamje të ndryshme, por këto nuk duhet qenë pengesë për të mos ia dhenë popullit vlerat e tyre njerëzore. Sepse, njeriu është kompleks. Njeriut nuk duhet parë vetëm dobësitë. Ai duhet parë ne gjithë tërësinë e tij sa vlen. Ç’do njeri, edhe ne të dy që bisedojmë, i kemi kufizimet tona, pra, me një fjalë, duhet parë tërësinë e tij. Këtu kanë kaluar gati 50 vjet koha e luftës. Atëherë, në kushte luftë vështrohej shumë e gjallë figura e partizanit që luftonte. Po të shihte ai edhe një gjeni me gjermanët, do ta vriste, sepse nuk mendonte, sepse ishin kushte lufte. Kurse tani që kaloi një kohë shumë e gjatë, duhet parë më racionalisht gjërat, sepse kalaja duket më mirë nga lart. Kështu ka ndodhur në gjithë boten, jo vetëm tek ne,p sh. K.Hamgjuni, shkrimtar i madh nordik, i cili u pajtua me gjermanët. Atij ia dogjën librat. Kaloi një kohë dhe u qetësua. Ai filloi të botojë prapë dhe ngadalë të zinte vendin e tij, sepse ishte një moment historik që ai lajthiti. Për një moment nuk mundesh që ta hedhësh gjithë krijimtarinë e tij, prandaj dhe këto ne po i vështrojmë me një seriozitet të madh dhe mendoj që kjo ka filluar si punë e tillë. Ju vet e keni parë punimet e botuara në gazetën”Drita”. Nuk ka ndonjë kufizim, nuk thotë njeri pse e botuat Fishtën dhe Konicën, ndalimi i të cilëve ka qenë një absurditet. Nuk duheshin ndalur,sepse veçanërisht Fishta gjithë veprimtarinë e tij e ka patriotike, bile atij duhet t’i thuash tani super patriotizëm, sepse nuk ka as një lloj vjershe që flet , për dashurinë ose për gruan. Fishta i ka të gjitha punimet për Shqipërinë dhe shqiptarët. Katër mise të tij janë të rëndësishme: misi I shqiptarit dhe si e tillë gjendet mbi të gjitha, misi i atdheut dhe tërësinë kombëtare, (Fishta flet shumë për padrejtësitë që i janë bërë shqiptarit, që është copëtuar etj.,), misi i popullit, i kombit tonë në Evropë, e cila na ka bërë gjithnjë padrejtësi, (bile ai e quan edhe kurvë) dhe misi i fesë.Fenë, Fishta shpeshherë e shikon si unitet që nuk duhet t’i ndajë shqiptarët, por duhet t’i bashkojë, d.m.th. t’i lidhë me çështjen kombëtare. Këto katër mise të Fishtës janë nga më të rëndësishmet. Vërtet Fishta mund të quhet Homeri i Ballkanit dhe i botes shqiptare. Për te kane shkruar edhe shkrimtar, por apriori e kanë hedhur poshtë. Fishta u quajt shovinist. Dhe e keqja e tij erdhi, sepse Jugosllavia ka ndërhyrë shumë në çështje të Fishtës që nga vitet 1944-45, e veçanërisht më 1947. Ata kanë protestuar me të madhe pse Fishta mësohej në shkolla. Fishta është viktimë e ndërhyrjes jugosllave.
PYETJA: A mendoni se do të botohet vepra e Fishtës?
D.AGOLLI: Unë jam plotësisht I bindur se ato do të botohen. Fishta është ndalur gabimisht,sepse patriotizmi I tij është quajtur si shovinizëm . Ai është një patriotizëm i ekzaltuar, por jo shovinizëm. Ai në fakt është patriot. Ai ka qenë, në mos gabofsha Kryetar i Komisionit të Kongresit të Manastirit për vendosjen e alfabetit që kemi ne sot. Vetëm për këtë fakt ai ka merita, e lëre më për të tjerat.
PYETJA: Statusi i artistëve të lirë, çfarë e kanë një numër krijuesish në Shqipëri, a mendoni se e ka stimuluar krijimtarinë në masën që pritej?
D.AGOLLI: Mendoj se kjo e ka stimuluar krijimtarinë, sepse krijuesi është shkëputur nga puna dhe është marrë vetëm me krijimtari. Por, ka edhe një anë tjetër që krijuesi shpeshherë e ka vrarë ndërgjegjen se unë s’bëjë punë tjetër, vetëm shkruaj. Ne fakt, krijuesi do të duhej të jetonte i lirë , me honorarë. Ky është ideali i artistit. Meqenëse kushtet kanë qenë të atilla, honorarët kanë qenë të vogla artisti nuk mund të jetonte nga honorarët. Prandaj i është paguar rroga shkrimtarit dhe artistit. Sikur honorarët për një roman fjala vjen, të ishin më të mëdha,shkrimtari jeton pa e paguar shteti me rrogë, pa e paguar Lidhja. Duke e paguar LSHASH artistin që del në profesion të lirë, atëherë dalin keqkuptime, qoftë edhe në propagandë, në njerëz e gjithkund. Ne jemi popull i vogël edhe shkrimtaret bien në sy. Thuhet, ja ky paguhet vetëm për të shkruar. Megjithatë, kjo ka qenë një gjë e mirë për shkrimtarët, si për shembull Ismail Kadare. Ai ka qenë më profesion I lirë, ka pasur kohë për të shkruar, por edhe të tjerë. Janë gati 30 artistë të tillë. Ata, pot ë mos ishin me profesion të tillë, veprimtaria e tyre do të ishte më e varfër , sepse do të merreshin me lloj-lloj punësh: jo mësues,mjek, gazetar etj.,kurse kështu janë të lirë. Shkrimtarët dhe artistët e kanë thënë të vërtetën edhe nëse jot ë plotë, janë përpjekur për ta thënë.
PYETJA: Si i vlerësoni proceset aktuale ne Shqipëri dhe tolerancën ndërpartiake?
D.AGOLLI: Në fillim siç ndodhi, veçanërisht tek ne që 50 vjet nuk ka pasur pluralizëm, njerëzit edhe u hutuan. Jo njerëzit e thjeshtë, por zyrtarët në përgjithësi. Megjithëse pluralizmi u lejua edhe me mendime dhe të gjitha gjërat, pati hezitime. Domethënë ndihej intolerance. Këtë duhet ta themi , sepse është reale. Por, tashti ne këtë periudhë që po kalojmë ne , kjo po thyhet dalëngadalë. Pra, po thyhet intolerance dhe ne jemi ne fillim të një tolerance. Pse është kështu? Sepse vetë këto, Partia demokratike, po e dëshmon se ka shumë përkrahës, se ngre turma te tëra njerëzish dhe ky është një fakt real, i cili nuk duhet të mohohet. Njerëzit janë tepër aktivë, këta që punojnë në PDSH-në janë të rinj, janë plot energji, kanë pasione. Nuk punojnë për hir të karrigeve, sepse nuk kanë. D.m.th.,në këtë anë do apo s’do të jesh tolerant të bën të jesh i tillë, dhe toleranca shihet. Ka edhe gjëra të papëlqyeshme, por në përgjithësi tolerance e ka fituar vetë opozita e nuk i erdhi ajo si dhuratë nga dikush.
PYETJA: Ju keni përshëndetur numrin e parë të gazetës ‘’RILINDJA DEMOKRATIKE”. Cfare mendoni për numrin e parë të saj?
D.AGOLLI: Mua më është dukur numri i parë i gazetës shumë i mirë. Mund të them se është një publicistikë e re. Unë e shoh si profesionalist dhe mendoj që do të fillojë një publicistikë e re , një publicistikë tjetër. Jo publicistika e slloganeve , jo publicistikë e gjërave, të themi , me zor. Që ta thuash një të vërtet, do të duhej të mendoje shumë… Tashti të vërtetën e thua në gazetë pa menduar shumë , edhe pse të vërteta janë thënë mjaft por me shumë mundime. Kështu që publicistika sot është më e thjeshtë, më profesionale, nuk ka më në të një frazeologji të fryrë, me një ideologjizim të gjërave, veçanërisht me politizimin e tyre. Me një fjalë , është më e kuptueshme, më njerëzore, prandaj dhe numri i parë më pëlqen mjaft. Ai nuk ka eksese, nuk ka hapje defterësh të vjetra, jo ç’ke bërë në këtë periudhë, pse ke shkruar kështu apo pse ashtu? Pra, nuk është mistrece. Ndihet një shpirtgjerësi mjaft e madhe dhe unë mendoj që kjo do të bëhet një nga gazetat më të dashura tek njerëzit. Unë do të kisha vetëm një mendim që faqosja, d.m.th. forma t’i përshtatet përmbajtjes së saj që është shumë e mirë, të bëhet më modern.
PYETJA: Çka mund të na thoni rreth dimensionit të ngjarjeve këtu dhe jehonën e tyre jashtë Shqipërisë?
D.AGOLLI: Këto ngjarje, sa kam dëgjuar dhe lexuar, kanë bërë përshtypje të madhe në gjithë shtypin botëror dhe opinionin e huaj. Për këto na tregojnë edhe njerëzit qe vijnë këtu dhe shfaqin preokupime dhe interesimin për Shqipërinë. Ka lloj-lloj mendimesh jashtë. Domethënë, ka një simpati për këtë lëvizje, për këtë proces demokratik në vendin tonë. E shikojnë me objektivitet këtë proces, por ka edhe keqdashës, veçanërisht në shtypin jugosllavë, ë e shikojnë pluralizëm sipas vetes së tyre. Për shembull, për Partinë Demokratike thoshin pse po e ngre problemin e bashkimit etj. Disa Shqipërinë e akuzojnë shumë, duke thënë se është një vend I prapambetur, e godasin tepër në vend që të shohim se ç’bënë Evropa me Shqipërinë, si do ta përkrahë këtë proces, sepse gjatë historisë Evropa na ka ndihmuar fare pak. E kishim fjalën për Fishtën më lart dhe Fishta ka vjersha shumë të forta, të cilat bëjnë fjalë për Evropën. Ai e qorton Evropën pse nuk i ndihmon Shqipërisë dhe pse ajo, Evropa, kë s’e ndihmoi, por jo edhe Shqipërinë dhe shqiptarët, të cilëve ua thotë vetëm të ligat. Shihet qartë, prandaj, se disa qarqe, disa gazetave e revistave te vendeve të ndryshme,iu mungon një dashamirësi ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve. Por, qarqet dhe gazetat e tilla janë të pakta kundra atyre që janë dashamirë të Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Vlerësuar në përgjithësi, bota përparimtare dhe demokratike proceset e reja në Shqipëri i shikon pozitivisht. Mendoj dhe unë , siç mendojnë edhe shumë të tjerë, prandaj edhe ata që I vlerësojnë pozitivisht proceset demokratike në vendin tonë, se Shqipëria do te rilindë.
Tiranë, Janar 1991
Mehmet Emërllahu